شناسائی و مقوله بندی داده های تاریخ اجتماعی در سفرنامه های خارجیان در دوره ناصرالدین شاه (1264-1313 ق / 1847- 1895 م)

تحقیق حاضر که به شناسایی و مقوله بندی داده های تاریخ اجتماعی در دوره ناصرالدین شاه می پردازد بر آن است داده های تاریخ اجتماعی ایران را که در سفرنامه های خارجیان به صورت جامع ثبت شده است، به روشی نوین داده نگاری و پس از ساماندهی و پردازش آنها در پنج بخش اجتماعی- فرهنگی، مذهبی ، سیاسی ، اقتصادی و حقوقی دسته بندی کند. سپس به تحلیل و ارزیابی آماری داده های فراهم آمده بپردازد. دوره ناصرالدین شاه نقطه عطف حضور مامورین سیاسی و ایران شناسان در ایران به حساب می آید، کیفیت افراد و تعداد حضور این افراد در این دوره از نظر اینکه تا این دوره وجود نداشته است بی سابقه می باشد. این افراد به عنوان پیشگامان ایران شناسی آثاری را تدوین نموده اند که در شناخت و آگاهی دوره ناصری پژوهشگران را یاری خواهد رساند. سیاحان خارجی مشاهدات خود را از اوضاع شهرها و روستاهای ایران دوره ناصری که بدان مسافرت کرده اند شرح می دهند و اطلاعاتی از بناهای تاریخی، مساجد، کتابخانه ها، بازارها ، بزرگان، آداب و رسوم ملی و مذهبی مردم و موقعیت جغرافیایی، جمعیت، آب و هوا ، زبان اهالی، مناطقی که بازدید نموده است گزارش می کنند. برخی از این سیاحان به دلایل علمی به ایران دوره ناصری مسافرت کرده اند از جمله ملگونوف که برای تهیه نقشه از استان های شمالی ایران دیدن کرده است و همچنین دیولافوا ، بابن و هوسه که در باب آثار باستانی به ایران مسافرت نموده اند. گروهی دیگر از این سیاحان خارجی به دلیل علاقه شخصی به ایران وارد شده اند که می توان به کارلا سرنا و هنری موزر اشاره کرد. آنان درباره آداب و رسوم، باورهای دینی و جایگاه زن در ایران گزارشاتی ارائه می دهند که برای پژوهشگران تاریخ اجتماعی ایران دوره ناصری از اهمیت شایانی برخوردار خواهد بود. برخی از این سفرنامه ها توسط اشخاصی نوشته شده است که به دلیل فعالیت های سیاسی و دیپلماسی به ایران مسافرت کرده اند، مانند یوشیدا ماساهارو، لیدی شیل و گوبینو. می توان افزود این افراد علاوه بر مقوله سیاسی و نظامی، به مقولاتی درباره وزرا، درباریان و حرمسرا اشاراتی می نمایند. اما آنان نیز به ابعاد اجتماعی توجه ویژه ای نموده اند خاصه دوراند که در سفرنامه خود ذکر می کند که به هیچ عنوان به مسائل سیاسی نمی پردازد و در این کتاب مشاهده می کنیم مطالبی که در باب ایلات و عشایر جنوب ایران شرح می دهد بسیار جامع و مفید می باشد. از طرف دیگر فردی مانند بهلر در سفرنامه اش بسیار به مسائل نظامی پرداخته است و در باب امنیت شهرها و روستاهای مناطق شمالی ایران مطالبی بصورت مشروح گزارش می کند، ولی او نیز به ابعاد اجتماعی از جمله جمعیت، اقتصاد و باغداری اشاراتی می نماید. در این سفرنامه های منتخب در باب آداب و باورهای مذهبی خاصه مراسم عزاداری در محرم، روزه داری، قربانی کردن، استخاره و خرافی بودن ایرانیان و همچنین در باب فرق مذهبی از جمله بابیه و شیخیه گزارشاتی ارائه می دهند. در این سفرنامه ها به مقولاتی چون زراعت و محصولات کشاورزی، تولیدات داخلی، تجارت، حمل و نقل نیز توجه شده است. اما در وجوه حقوقی کمتر در این سفرنامه های منتخب پرداخته شده است و پولاک در این زمینه مسائل بیشتری نسبت به دیگران در این باب در اختیار خواننده می گذارد. می توان اشاره کرد که در این سفرنامه ها به رعیت و مسائل مربوط به آنان مانند نظام خانواده و وضعیت معیشت بسیار پرداخته شده است.